کدام جراحی زانو ضربدری برای من مناسب‌تر است+مراقبت‌ها و دوره نقاهت

عارضه زانو ضربدری علاوه بر ایجاد ظاهر نامناسب می‌تواند باعث ایجاد درد و مشکلات حرکتی شود. این عارضه اغلب در کودکان زیر 8 سال بدون نیاز به جراحی درمان می‌شود. انجام جراحی برای‌کودکان بالای 8 سال، نوجوانان و افراد بزرگسال موجب اصلاح زانو ضربدری می‌شود.

انتخاب نوع جراحی برای‌کودکان و نوجوانان بسته به به باز یا بسته بودن صفحه رشد آن‌ها جراحی هدایت رشد و یا استئوتومی می‌باشد.  اما در بزرگسالان انتخاب نوع جراحی به میزان آسیب دیدگی مفاصل بستگی دارد که استئوتومی و یا تعویض مفصل زانو می‌باشد.

زانو ضربدری در کودکان و نوجوانان؛ جراحی‌ها و مراقبت‌ها

زانو ضربدری در کودکان معمولا در سنین کمتر از 8 سال امری طبیعی است و بدون نیاز به جراحی و به صورت خودبخودی درمان می‌پذیرد. زانو ضربدری در سنین بالای 8 سال نیازمند جراحی می‌باشد.

در وهله اول درمان‌هایی مانند فیزیوتراپی، استفاده از بریس و استفاده از دارو تجویز می‌شود. اما در صورتی‌که روش‌های محافظه کارانه موثر نباشند، انجام جراحی توصیه می‌شود.

خوشبختانه انجام جراحی برای اصلاح زانو ضربدری در کودکان و نوجوانان نسبت به بزرگسالان شانس موفقیت بیشتری دارد. زیرا در این سنین به علت باز بودن صفحه رشد و انعطاف پذیری بیشتر استخوان‌ها جراحی راحت‌تر صورت می‌گیرد و بدن فرد سریع‌تر با تغییرات به وجود آمده پس از جراحی سازگاری می‌یابد. همین امر موجب می‌شود که عوارض احتمالی جراحی در فرد کاهش یابد.

باز یا بسته بودن صفحه رشد؛ عاملی مهم در انتخاب نوع جراحی

همانطور که گفته شد انجام جراحی در کودکان و نوجوانان به علت باز بودن صفحه رشد دارای شانس موفقیت بیشتری می‌باشد. نکته قابل توجه این است که در نوجوانان با سنین بالاتر صفحه رشد بسته می‌شود و نوع جراحی متفاوت می‌گردد.

صفحه رشد بخشی از جنس غضروف است که کار آن استخوان سازی می‌باشد. در کودکان و نوجوانان با صفحه رشد باز، این بخش غضروفی فعال است اما در نوجوانان در سنین بالاتر این صفحه غیرفعال و به اصطلاح بسته می‌شود.

در کودکان و نوجوانان با صفحه رشد باز پزشک می‌تواند با جراحی رشد استخوان را به سمت درست هدایت کند بدون آنکه نیاز به برش استخوان باشد(جراحی هدایت رشد). اما در نوجوانان با صفحه رشد بسته عمل جراحی نیازمند برش استخوان می‌باشد(جراحی استئوتومی).

در تصویر زیر سن بسته شدن صفحه رشد در دختران و پسران مشخص گردیده است:

جراحی هدایت رشد

زمانی‌که صفحات رشد کودک و نوجوان هنوز بسته نشده باشند از این جراحی برای اصلاح زانو ضربدری استفاده می‌شود. این جراحی یک جراحی‌کم تهاجمی‌با حداقل عوارض می‌باشد.

پزشک پس از بررسی آزمایشاتی مانند آزمایش خون، بررسی زاویه انحراف زانو و دیگر بررسی‌های تخصصی انجام جراحی را توصیه می‌نماید.

در جراحی هدایت رشد یک پلاک به‌اندازه گیره کاغذ روی بخشی از صفحه رشد استخوان توسط پیچ متصل می‌گردد. کار این پلاک جلوگیری از رشد برخی قسمت‌های استخوان است. بدین صورت که با رشد بخش‌های خاصی از استخوان فرم زانو اصلاح می‌شود. این جراحی 20 الی 40 دقیقه طول می‌کشد.

مراقبت‌های بعد از عمل شامل:

• خشک نگه‌داشتن زخم برای جلوگیری از عفونت
• استفاده از مسکن طبق تجویز پزشک
• استفاده از کمپرس سرد در ۳ روز اول برای‌کاهش التهاب
• بالا نگه‌داشتن پا در حالت نشسته یا خوابیده برای‌کاهش ورم
• راه رفتن محدود با کمک (والدین یا واکر سبک) تحت نظر پزشک می‌باشد.

نکته حائز اهمیت این است که به فاصله چندماه پس از جراحی اول باید برای خارج نمودن پلاک جراحی دیگری انجام شود که مانند جراحی اول روشی‌کم تهاجمی است. این جراحی به این جهت انجام می‌شود که از تشکیل دیگر بد فرمی‌های پا جلوگیری شود.

برای تشخیص اینکه چه زمانی باید جراحی دوم صورت بگیرد هر 3 الی 4 ماه باید به پزشک مراجعه نمود تا پزشک با بررسی‌های لازم مانند بررسی نتایج تصویر برداری‌ها زمان مناسب برای جراحی دوم را تشخیص دهد.

انجام این جراحی در نزدیک به 90 درصد مواقع اثربخشی داشته و زانو ضربدری اصلاح گردیده است(منبع).

تحقیقات نشان داده‌اند که اکثر افرادی‌که این جراحی را انجام داده‌اند همچنان در آینده عملکرد خود را حفظ نموده‌اند و نیازی به درمان‌های دیگر نداشته‌اند(منبع).

اگر چه زمان دقیق بازگشت به فعالیت به عواملی نظیر ویژگی‌های بدنی فرد و … بستگی دارد. اما با این حال در شکل زیر زمان بازگشت به فعالیت در مراحل مختلف بهبودی به نمایش درآمده است:

در شکل زیر تصویری از قبل و بعد از جراحی هدایت رشد نمایش داده شده است:

جراحی استئوتومی

این جراحی در نوجوانانی صورت می‌گیرد که صفحه رشد آن‌ها بسته شده است و پزشک نمی‌تواند با استفاده از کنترل رشد استخوان پا بدشکلی آن را اصلاح نماید. بنابراین از این روش که در آن بخشی از استخوان برش داده می‌شود استفاده می‌شود.

پزشک پس از بررسی وضعیت رشدی استخوان فرد، زاویه انحراف زانو و دیگر موارد تخصصی این روش را برای اصلاح زانو ضربدری در نظر می‌گیرد.

در این جراحی ابتدا برش پوست و کنار زدن عضلات زیر آن در قسمتی از پا که برای جراحی در نظر گرفته شده است انجام می‌شود و برای دقیق بودن جراحی از یک صفحه کوچک به عنوان الگو استفاده می‌شود. در مرحله بعد استخوان (ران یا ساق پا) به دو روش تحت برش قرار می‌گیرد که به تشخیص پزشک بستگی دارد.

• در روش اول پزشک بخشی از استخوان را برش می دهد اما آن را به طور کامل جدا نمی‌کند و فاصله بوجود آمده را با ماده مخصوصی پر می‌کند به این‌ترتیب زاویه اصلاح می‌شود (برش باز شونده).
• در روش دوم بخش برش داده شده به طور کامل جدا می‌شود و استخوان‌ها در دوسر قسمت برش یافته به هم اتصال می یابند و بدین‌ترتیب زاویه اصلاح می‌شود (برش بسته شونده) در نهایت نیز برای تثبیت موقعیت جدید استخوان‌ها از یک پلاک فلزی استفاده می‌شود که بعدها طی جراحی برداشته می‌شود. این جراحی حدود 45 الی 90 دقیقه طول می‌کشد.

مراقبت‌های پس از جراحی استئوتومی شامل:

• بالا نگه‌داشتن پا برای جلوگیری از تورم
• استفاده از کمپرس سرد (روزانه چند نوبت در ۳ روز اول)
• مصرف داروهای مسکن و آنتی‌بیوتیک طبق نسخه پزشک
• مصرف داروهای ضدانعقاد خون (در صورت تجویز)
• شروع فیزیوتراپی ملایم ۲ تا ۴ هفته بعد از جراحی
• حفظ پانسمان خشک تا زمان کشیدن بخیه‌ها می‌باشند.

نکته حائز اهمیت این است که معمولا هر 4 الی 6 هفته معاینات دوره ای پس از عمل برای بررسی وضعیت استخوان‌ها توصیه می‌شود.

تحقیقات نشان داده‌اند که در 80 الی 90 درصد موارد در نوجوانانی‌که تحت جراحی استئوتومی قرار گرفته‌اند اصلاح زانو ضربدری به خوبی صورت گرفته است. همچنین بسیاری از افراد تا سال ها پس از عمل نیازی به درمان‌های دیگر نداشته‌اند(منبع) (منبع).

در شکل زیر زمان بازگشت به فعالیت‌های مختلف شرح داده شده است. البته در نظر داشته باشید مدت زمان دقیق هریک از موارد زیر به خصوصیات بدنی فرد، سن و دیگر عوامل بستگی دارد.

در تصویر زیر قبل و بعد از جراحی استئوتومی در یک نوجوان به نمایش در آمده است:

زانو ضربدری در بزرگسالان؛ جراحی‌ها و مراقبت‌ها

در بزرگسالان به علت متوقف شدن استخوان سازی و تثبیت زاویه استخوان روش‌های غیرجراحی نمی توانند به عنوان یک راه حل درمانی در نظر گرفته شوند و تنها نقش کنترل زانو ضربدری را دارند تا از بدتر شدن آن جلوگیری نمایند.

بنابراین جراحی تنها راه حل درمان زانو ضربدری در بزرگسالان است.

وضعیت مفصل؛ عاملی مهم در انتخاب نوع جراحی

در حالی‌که جراحی تنها راه درمان زانو ضربدری می‌باشد انتخاب نوع جراحی به وضعیت مفصل فرد وابسته است.

در افراد سالم وزن مساوی روی‌کل مفصل پخش می‌شود اما در افراد مبتلا به زانو ضربدری این فشار در قسمت خارجی مفصل بیشتر شده و به مرور تخریب صورت می‌گیرد. آرتروز در بلند مدت می‌تواند در حرکت فرد اختلال ایجاد نماید.

این موضوع از آنجایی اهمیت پیدا می‌کند که اگر مفصل آسیب ندیده باشد و یا آسیب دیدگی جزئی باشد نیازی به تعویض مفصل نمی‌باشد و پزشک با حفظ مفصل و برش در استخوان پا(ران یا ساق پا) زانو ضربدری را اصلاح می‌کند(جراحی استئوتومی).

در مواردی‌که آسیب زیادی به مفصل وارد شده باشد و یا به کلی تخریب شده باشد پزشک با برش استخوان پا(ران یا ساق پا) بخشی از مفصل و یا کل آن را تعویض می‌نماید و زانو ضربدری نیز اصلاح می‌شود(جراحی تعویض مفصل زانو).

جراحی استئوتومی 

جراحی استئوتومی در بزرگسالانی صورت می‌گیرد که مفصل آن‌ها سالم است و یا فقط آسیب جزئی به آن وارد شده است. در این جراحی نیازی به تعویض مفصل نیست و فقط اصلاح زاویه استخوان‌ها صورت می‌گیرد.

پزشک ابتدا آزمایشات مختلفی را تجویز می‌نماید تا از وضعیت سلامتی فرد مطلع شود. همچنین با بررسی وضعیت مفصل وی این جراحی را برای فرد در نظر می‌گیرد.

در این جراحی، ابتدا پوست در ناحیه‌ی موردنظر برش داده می‌شود و عضلات زیر آن به‌طور موقت کنار زده می‌شوند تا استخوان نمایان شود. برای دستیابی به دقت بالا در اصلاح زاویه، از یک صفحه‌ی فلزی‌کوچک به‌عنوان راهنما استفاده می‌گردد.

در مرحله‌ی بعد، استخوان ران یا ساق پا بنا بر تشخیص جراح به یکی از دو روش زیر برش داده می‌شود:

• در روش اول (برش بازشونده): بخشی از استخوان(ران یا ساق پا) بریده می‌شود، اما به‌طور کامل از هم جدا نمی‌گردد. فضای ایجادشده بین دو قطعه با یک ماده‌ی پرکننده (مانند پیوند استخوان یا جایگزین مصنوعی) پر می‌شود تا زاویه‌ی موردنظر اصلاح گردد.
• در روش دوم (برش بسته‌شونده): بخش مشخصی از استخوان به‌طور کامل جدا شده و سپس دو سر استخوان در زاویه‌ی جدید به یکدیگر متصل می‌شوند، به‌طوری‌که راستای پا اصلاح شود.

در نهایت نیز از یک پلاک فلزی برای تثبیت استخوان‌ها استفاده می‌شود که بعدها طی جراحی خارج می‌شود. این جراحی حدود 90 الی 120 دقیقه طول می‌کشد.

مراقبت‌های پس از جراحی اسئوتومی شامل:

• بالا نگه داشته پا به جهت کاهش ورم
• استفاده از داروهای مسکن با تجویز پزشک
• استفاده از کمپرس سرد برای‌کاهش درد و التهاب
• انجام فیزیوتراپی 2 الی 4 هفته پس از انجام جراحی

تحقیقات صورت گرفته نشان می دهند حدود 75 درصد افرادی‌که تحت عمل جراحی استئوتومی قرار گرفته‌اند بهبودی قابل توجهی را در حرکت خود مشاهده نموده‌اند(منبع).

زمان بازگشت به فعالیت را می توانید در شکل زیر مشاهده نمایید:

همانطور که گفته شد این جراحی می‌تواند موجب اصلاح فرم زانو شود. در شکل زیر نمونه ای موفق از جراحی استئوتومی به نمایش درآمده است:

جراحی تعویض مفصل زانو

این جراحی در مواردی انجام میشود که زانو ضربدری باعث آسیب زیادی به مفصل شده باشد و یا آن را به طور کامل تخریب نموده باشد. این جراحی علاوه بر اصلاح فرم زانو، مفصل را تعویض می‌نماید.

اگر مفصل مقدار زیادی آسیب دیده باشد اما کاملا تخریب نشده باشد تعویض مفصل به صورت جزئی انجام می‌شود. اما اگر آسیب به مفصل باعث تخریب آن شده باشد تعویض به صورت کلی انجام می‌شود.

پزشک پس از بررسی تصویربرداری انجام این جراحی را توصیه می‌کند.

این جراحی ابتدا با برش سطح پوست، بافت‌های زیرین و سپس رسیدن به بخش استخوانی مورد نظر شروع می‌شود. سپس سر استخوان ران و ساق پا در محل مفصل که غضروف آن ساییده شده است‌تراش داده می‌شود.

روی هردو استخوان یک لایه فلزی قرار می‌گیرد و سپس بین آن‌ها یک لایه پلاستیکی بسیار مقاوم قرار می‌گیرد تا جابه جا شدن این دو استخوان برروی یکدیگر به راحتی صورت بگیرد. گاهی اوقات نیز در پشت کشکک زانو یک بخش پلاستیکی برای راحت‌تر شدن حرکت قرار می‌گیرد.

این جراحی معمولا بین 45 دقیقه الی 1.5 ساعت طول می‌کشد.

مراقبت‌های بعد از جراحی مفصل زانو شامل موارد زیر است:

• بالا نگه داشتن پا به جهت جلوگیری از تورم
• مصرف داروهای مسکن و داروهای ضدانعقاد طبق تجویز
• انجام فیزیوتراپی سبک( حتی همان روز جراحی بنا به تشخیص پزشک)

مطابق تحقیقات صورت گرفته انجام این جراحی در افراد مسن در 90 درصد موارد موفقیت آمیز بوده است(منبع).

زمان بازگشت به فعالیت پس از انجام جراحی تعویض مفصل زانو به عواملی نظیر قدرت بازیابی فرد، مهارت پزشک و … بستگی دارد. با این حال در شکل زیر مدت زمان تقریبی بازگشت به فعالیت‌های مختلف شرح داده شده است:

در شکل زیر نمونه ای از قبل و بعد از جراحی تعویض مفصل زانو دیده می‌شود:

سوالات متداول

آیا رژیم غذایی خاصی می‌تواند به بهبودی پس از جراحی‌کمک کند؟

مصرف پروتئین برای‌ترمیم بافت‌ها و مواد مغذی مانند ویتامین C و زینک برای بهبود زخم توصیه می‌شود.

آیا بعد از جراحی زانو ضربدری قد فرد تغییر می‌کند؟

در بعضی موارد مخصوصاً در کودکان و نوجوانان، اصلاح زاویه پا ممکن است باعث افزایش جزئی قد شود، اما این تغییر معمولاً چندان محسوس نیست.

آیا بعد از جراحی می‌توان زایمان طبیعی انجام داد؟

در بیشتر موارد بله. اگر ساختار لگن طبیعی باشد و مفاصل درگیر نباشند، جراحی زانو مانعی برای زایمان طبیعی نیست. اما بهتر است قبل از بارداری با ارتوپد و متخصص زنان مشورت شود.

آیا امکان دارد بعد از جراحی استئوتومی پلاک  به استخوان جوش نخورد؟

درصد بسیار کمی از افراد ممکن است دچار تأخیر در جوش خوردن یا پس‌زدن پلاک شوند. مصرف دخانیات، دیابت و بیماری‌های زمینه‌ای از عوامل خطر هستند.

آیا جراحی زانو ضربدری روی سرعت رشد کودکان تأثیر می‌گذارد؟

درصد بسیار کمی از افراد ممکن است دچار تأخیر در جوش خوردن یا پس‌زدن ایمپلنت شوند. مصرف دخانیات، دیابت و بیماری‌های زمینه‌ای از عوامل خطر هستند.

آیا احتمال بازگشت بدشکلی بعد از بلوغ وجود دارد؟

اگر جراحی در سن مناسب انجام شود و رشد استخوانی‌کامل شود، احتمال برگشت خیلی‌کم است. اما در صورت رشد نامتقارن یا اختلالات زمینه‌ای، ممکن است نیاز به بررسی مجدد باشد.

آیا بعد از عمل می‌توانم زانو را کامل خم و صاف کنم؟

در اغلب موارد بله، اما دستیابی به دامنه حرکتی‌کامل به شدت بدشکلی قبلی، نوع جراحی و میزان پایبندی به فیزیوتراپی بستگی دارد.

اگر فقط یکی از زانوهای من ضربدری باشد، باز هم نیاز به جراحی دارم؟

بله، حتی انحراف یک‌طرفه می‌تواند باعث اختلال در راه‌ رفتن و فشار غیرمتقارن به ستون فقرات و مفاصل شود و نیاز به اصلاح داشته باشد.

اگه پلاک بعد از جراحی داخل پا بماند مشکلی پیش می آید؟

گاهی افراد‌ترجیح می دهند پلاک را خارج نکنند، ولی ماندن در درازمدت ممکن است باعث تحریک بافت نرم یا درد مزمن شود. بهتر است طبق زمان‌بندی پزشک، خارج شود.